مهدی صحراگرد

از فرارود تا ری: نگاهی به سبک های کوفی شرقی در مسیر جاده ابریشم

چکیده

قلم کوفی شرقی، قلم اصلی کتابت قرآن در سدههای چهارم تا هفتم هجری در شرقی جهان اسلام، منطبق بر ایران فرهنگی است. این قلم که مستقیما از کوفی اولیه گرفته شده سبکهای متنوع بسیار زیادی دارد به طوری که احصاء و طبقهبندی آنها بسیار دشوار مینماید. با این حال بر پایه برخی ازنسخههای رقمدار به جامانده از سدههای چهارم تا هفتم هجری، برخی از سبکهای شناخته شده این قلم در مناطقی از ایران رواج داشته که عمده آنها در مسیر جاده ابریشم قرار میگیرد. این نوشتار به منظور معرفی و بیان صفات این سبکها تنظیم شده و قصد نویسنده نشان دادن تحول و گسترش دامنه این اقلام است. نتیجه تحقیق بر شمار بسیاری از نسخههای رقمدار قرآن نشان میدهد سبکهای کوفی شرقی را از فرارود و خراسان تا قومس و طبرستان و ری و مرکز ایران میتوان پی گرفت و حتی روندی از تحول را در امتداد این مناطق میتوان بازشناخت. حتی شواهدی در دست است که نشان میدهد برخی از کاتبان این اقلام به مغرب جهان اسلام نیز سفرکرده و مبلغ این شیوه از کتابت در آن مناطق بودهاند.

واژگان کلیدی: قرآن، کوفی شرقی، ماوراءالنهر، ری، خراسان، قومس، خوشنویسی

رزومه:

تاریخ تولد ۸/۵/۱۳۶۱
ملیت ایرانی
پست الکترونیک m.sahragard@mshdiau.ac.ir mdsahragard@gmail.com│

تحصیلات

۱۳۸۳: کارشناسی صنایع دستی، دانشگاه شیراز، معدل کل: ۱۳/۱۸
۱۳۸۷: کارشناسی ارشد پژوهش هنر، دانشگاه شاهد، معدل کل: ۳۶/۱۸
۱۳۹۳: دکترای تاریخ تطبیقی- تحلیلی هنر اسلامی، دانشگاه شاهد، معدل کل: ۱۴/۱۹، عنوان رساله: تبیین مبانی بومی برای طبقه‌بندی تاریخ خوشنویسی ایران

سوابق تدریس

از ۱۳۹۱: عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد مشهد
۱۳۹۶-۱۳۹۸: مدیرگروه معماری دانشگاه آزاد اسلامی، واحد مشهد
از ۱۳۹۹: مدیرگروه هنر، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد مشهد
از ۱۳۸۸: مدرس مدعو موسسه آموزش عالی فردوس مشهد
از ۱۳۹۸: مدرس مدعو موسسه آموزش عالی اقبال لاهوری

عضـــــویت و فعـــالیـتهای حـــــــرفهای

۱۳۸۶ – ۱۳۸۸: ویراستار و ارزیاب انتشارات فرهنگستان هنر
۱۳۸۹-۱۳۹۶: مشاور علمی گروه هنرپژوهشی موسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی
از ۱۳۹۱: مولف و همکار دانشنامه جهان اسلام
از ۱۳۹۱: همکار دایرهالمعارف آستان قدس رضوی
۱۳۹۸: عضو شورای مشورتی شهردار مشهد در منظر شهری
۱۳۹۸: عضو شورای سیاست‌گذاری نشست‌های علمی امور هنری شهرداری مشهد
عضو هیات موسس انجمن صنفی هنرهای شهری مشهد

عضــــــویت و داوریهـــا (همایـش‌ها و نشـــــــریات)

۱۳۹۸: دبیر جشنواره یادمان‌های شهری خانه بهار ۱۳۹۹، شهرداری مشهد
۱۳۹۱: عضو هیات علمی و داور همایش «پژوهش در هنر اسلامی»، آستان قدس رضوی
۱۳۹۴: عضو هیات علمی و داور همایش ملی «نقش خراسان در شکوفایی هنر اسلامی»، مشهد، موسسه آموزش عالی فردوس،
۱۳۹۸: عضو هیات علمی و داور «همایش ملی خوشنویسی و نگارگری»، اصفهان، دانشگاه اصفهان،
۱۳۹۶: داور جشنواره خانه بهار ۱۳۹۷، مشهد، شهرداری مشهد
داور نشریات علمی-پژوهشی (نگره، هنرهای زیبا، نامه هنرهای تجسمی و کاربردی، گلستان هنر)

جوایز علمی

۱۳۹۸: مولف برتر در رشته هنر و معماری در «هفتمین جشنواره فرهیختگان»، تهران: سازمان مرکزی دانشگاه آزاد اسلامی
۱۳۹۸: شایسته تقدیر در نخستین «جشنواره میراث مکتوب رضوی»، یزد، برای کتاب شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی: کتیبه‌های صحن عتیق
۱۳۹۷: شایسته تقدیر در نخستین «جشنواره میراث مکتوب رضوی»، یزد، برای کتاب شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی: کتیبه‌های صحن عتیق.
۱۳۹۶: برگزیده سیوپنجمین دوره «کتاب سال جمهوری اسلامی»، بخش هنر، برای تالیف کتاب شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی: کتیبه‌های صحن عتیق.
۱۳۹۶: برگزیده «چهاردهمین دوره کتاب سال خراسان رضوی»، بخش هنر و معماری برای تالیف شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی: کتیبه‌های صحن عتیق
۱۳۹۶: برگزیده «دهمین دوره کتاب سال رضوی»، در بخش کتابهای پژوهشی برای تألیف شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی: کتیبه‌های صحن عتیق
۱۳۹۶: پژوهش نخست «هنرهای سنتی»، پژوهشکده میراث فرهنگی، برای کتاب شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی: کتیبه های صحن عتیق
۱۳۹۶: «پژوهشگر برتر» دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد در جشنواره فرهیختگان، مشهد
۱۳۹۲: برگزیده «کتاب فصل تابستان ۱۳۹۲» در بخش هنرهای تجسمی برای تألیف کتاب شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی: کتیبه‌های مسجد گوهرشاد
۱۳۸۷: شایسته تقدیر «کتاب فصل پاییز ۱۳۸۷» در بخش کلیات برای تألیف کتاب مصحف روشن (معرفی نسخه‌های خطی قرآن در موزه‌های شیراز)
۱۳۸۷: برگزیده «سومین جشنواره سراسری میراث فرهنگی و رسانه»، برای تألیف مقاله «ناصرالدینشاه و خوشنویسی»، تهران

تالیفات

کتاب

خطوط و کتیبه‌های اسلامی (کتاب درسی دانشجویان کارشناسی ارشد تاریخ تمدن اسلامی)، انتشارات سمت، (در دست انتشار).
۱۳۹۹: سطر مستور: تاریخ و سبکشناسی کوفی شرقی، مشهد: بنیاد بینالمللی امام رضا(ع) و تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی
۱۳۹۷: شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی: کتیبه‌های صحن جدید (آزادی)، مشهد: مؤسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی
۱۳۹۵: شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی: کتیبه‌های صحن عتیق (انقلاب)، مشهد: مؤسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی
۱۳۹۲: شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی: کتیبه‌های مسجد گوهرشاد، مشهد: به نشر و مؤسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی
۱۳۸۷: مصحف روشن(معرفی نسخههای خطی قرآن در موزههای شیراز)، تهران: فرهنگستان هنر

بخشی از کتاب

۱۳۹۲: با همکاری شیلا بلر، آیدین آغداشلو، و ولی‌الله کاوسی. خوشنویسی، تهران: بنیاد دایره‌المعارف اسلامی
۱۳۹۲: با همکاری مجید فداییان و محسن عبادی. شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی: منتخب قرآن‌های نفیس از آغاز تا سده نهم هجری، مشهد، موسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی
۱۳۹۳: با همکاری مجید فداییان و محسن عبادی. شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی: منتخب قرآن‌های نفیس از سده دهم تا چهاردهم هجری، مشهد، موسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی.
۱۳۹۲: همکاری در تألیف مجموعه کتاب‌های آموزش هنرهای سنتی (بخش خوشنویسی) (معاونت فرهنگی شهرداری تهران)

گردآوری و ویرایش مجـــــموعه مقالات

۱۳۹۸: مجموعه مقالات مقرنس: مقالاتی درباب هنر و معماری دوره قاجار در حرم امام رضا (ع)، مشهد: موسسه آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی
۱۳۸۸: ویراستار و ناظر علمی چاپ مجموعه مقالات همایش گنجینههای از یاد رفته هنر ایران، فرهنگستان هنر
۱۳۸۶: ویراستار و ناظر علمی چاپ مجموعه مقالات خوشنویسی گردهمایی مکتب اصفهان، فرهنگستان هنر

طــــرح پژوهشی

۱۳۸۸: «مروری بر سیر تحول کتیبههای تعلیق»، تحت حمایت صندوق حمایت از پژوهشگران ریاستجمهوری
۱۳۹۸: «تدوین شیوهای جهت سبکشناسی و طبقهبندی قلم کوفی در سدههای نخست اسلامی (برپایه آثار محفوظ در کتابخانه آستان قدس رضوی)»، معاونت پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی

مقالات

ISI- WOS

“Revived Leaves: The Qur`an endowed by Kashwād b. Amlās (a manuscript on paper from Iṣfahān, dated Ramaḍān 327/939)”, Journal of Islamic Manuscripts (forthcoming). “

“Scatterd Leaves: A survey on the Leaves of Baysunghuri Qur`an at the Museum and Library of Astan Quds Razawi”, Journal of Islamic Manuscripts (forthcoming).

علمی-پژوهشی

· «سبکشناسی منطقهای کوفی شرقی: بررسی صفات قلم کوفی در قرآنِ اصفهان (محفوظ در کتابخانه آستان قدس رضوی»، نامه هنرهای تجسمی و کاربردی، در دست چاپ.
زمستان ۱۳۹۶: «تکامل کتیبهنگاری نستعلیق عصر قاجار در حرم امام رضا (ع)»، نامه هنرهای تجسمی و کاربردی، در دست چاپ.
«نسخهای کهن از تفسیر ابونصر حدادی: مدخلی بر شناخت خوشنویسی عصر غزنوی»، پژوهشنامه خراسان بزرگ، ش ۲۹.
تابستان ۱۳۹۶: «مبانی دوره‌بندی تاریخ قلم‌های کتابت در منابع درجه اول تاریخ خوشنویسی»، نگره، ش ۴۲.
پاییز ۱۳۹۳: «تاریخ سبک‌شناسی در تاریخ‌نگاری هنر مغرب زمین»، کیمیــای هنر، ش ۱۲
زمستان ۱۳۹۱: «سطربندی و صفحه‌آرایی قرآن‌های خطی (با تأکید بر آثار قرن هشتم تا دهم هجری شیراز)»، در: فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، دوره بیست و دوم، ش چهارم، ۱۵۱-۱۳۶.
پاییز ۱۳۹۱: «سیر تحول خطوط قرآنی در ایران»، در: تاریخ اسلام و ایران، سال بیست و دوم، ش ۱۰۳ ، ۵۳-۷۶
۱۳۹۰: «تاثیر تحولات قلم ثلث بر کتیبهنگاری ابنیه ایران (قرن ۴-۹ق)»، در: نگره (فصلنامه علمی – پژوهشی دانشگاه شاهد)، ش۱۵
۱۳۸۹: «تأملی بر معنای دو اصطلاح در نقد کهن خوشنویسی»، در: پژوهشنامه فرهنگستان هنر، (فصل نامه علمی- پژوهشی فرهنگستانها)، ش۱۵

مدخل دانشنامه

۱۳۹۹: «تذهیب صفوی»، در: دانشنامه جهان اسلام، در دست چاپ
۱۳۹۸: «خط شکسته»، در دانشنامه جهان اسلام، ش ۲۳
۱۳۹۶: «سراج شیرازی»، در: دانشنامه جهان اسلام، ش ۲۲
۱۳۹۵: «خط ریحان»، در: دانشنامه جهان اسلام، ش ۲۱
۱۳۹۸: «مسجد گوهرشاد»، در: دایرهالمعارف آستان قدس رضوی، ج ۲
۱۳۹۸: «قرآن‌های نفیس»، در: دایرهالمعارف آستان قدس رضوی، ج ۲
۱۳۹۸: «علیرضا عباسی»، در: دایرهالمعارف آستان قدس رضوی، ج ۲
۱۳۹۸: «محمدحسین شهید مشهدی»، دایرهالمعارف آستان قدس رضوی، ج ۲
۱۳۹۲: «درویش عبدالمجید طالقانی»، در: دانشنامه جهان اسلام، ش ۱۷
۱۳۹۲: «درویش عبدالله بلخی»، در: دانشنامه جهان اسلام، ش ۱۷
۱۳۸۹: «ابزارها و مواد خوشنویسی»، در: دانشنامه جهان اسلام، ج۱۵، (ذیل خطاطی)
۱۳۸۹:«کتابت قرآن » در: دانشنامهجهان اسلام، ج۱۵، (ذیل خطاطی)
۱۳۸۹: «کتیبه در حرم امام رضا (ع)» در: دایرهالمعارف آستان قدس رضوی، ج۱.
۱۳۸۹: «خوشنویسی در آستان قدس رضوی» در: دایرهالمعارف آستان قدس رضوی، ج۱

علمی-ترویجی و ســــــــــایر

پاییز و زمستان ۱۳۹۴: «محمدحسن رضوان و احیای سنن کتیبه‌نگاری در کتیبه‌های آستان قدس رضوی»، آستان هنر، ش ۱۴و۱۵ ، ۲۶-۳۱.
بهار۱۳۹۳: «مروری بر قرآن‌نگاری در دربار امپراتوران گورکانی هند و بررسی دو اثر از گنجینه آستان قدس رضوی»، آستان هنر، ش ۸ ، ص۳۶-۴۳
زمستان ۱۳۹۲: «مروری بر کتابت‌های نستعلیق مناجات‌نامه حضرت امیر (ع)»، آستان هنر، ش ۷، ص۴۶-۵۳
۱۳۸۷: «درباره چند نشان در مصحفهای شیراز»، در: آئینه خیال، ش۱۰
۱۳۸۷: «ابراهیم سلطان بانی مجموعه دارالصفای شیراز»، در: گلستان هنر، ش۱۳
۱۳۸۶: «ناصرالدینشاه و خوشنویسی» در: گلستان هنر، ش۸، (مقاله منتخب سومین جشنواره سراسری میراث فرهنگی و رسانه، تهران، ۱۳۸۷).
۱۳۸۶: «مناجاتی از زبان قلم» (نقدی بر نمایشگاه غلامحسین امیرخانی)، در: آیینه خیال، ش۴
۱۳۸۵: «مروری بر سیر تحول خط تعلیق و علل رکود آن در اصفهان»،در: گلستانهنر، ش۵
آذرماه ۱۳۸۵: «نگاهی به جُوَککاری» در: خبرنامه فرهنگستان هنر

همــــــایش و سخـــــــنرانی

۲۰۱۵: “Quan and Splendour of Islamic Calligraphy: Development of Iranian Calligraphy
Under Influence of Quran Transcribing”, 1`st International Islamic
Heritage Conference, Malaca, Malaysia
اردیبهشت ۱۳۹۸: «گونه‌شناسی فرم و محتوا در تزیینات خط گلزار»، همایش ملی خوشنویسی و نگارگری، اصفهان، دانشگاه اصفهان، (با همکاری رئوفه حجازی)
اسفند ۱۳۹۷: «بررسی عنصر رنگ در کاشی‌های برجای مانده عصر قاجار در صحن آزادی»، همایش بین المللی امام علی بن موسیالرضا (ع) و نهضت علمی تمدنی جهان اسلام، جامعهالمصطفی العالمیه، (با همکاری صدیقه امجدی)
اسفند ۱۳۹۶: «الگویابی ساختار خانه در خانه‌های سنتی ریاب»، در: همایش بینالمللی افقهای نوین در مهندسی عمران، معماری و شهرسازی، دبیرخانه افق نوین در فناوری، (با همکاری الهه زنده دل و لیلا زمانی)
اردیبهشت ۱۳۹۷: «تاثیر عوامل اقلیمی بر خانه‌های سنتی در اقلیم گرم و مرطوب»، در: کنگره بینالمللی معماری و شهرسازی معاصر پیشرو در کشورهای اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، (با همکاری الهه زندهدل و لیلا زمانی)
بهمن ۱۳۹۶: «تاثیر عوامل اقلیمی بر فضاهای خانه‌های سنتی ایران در اقلیم معتدل و مرطوب»، در: دومین همایش بین المللی عمران، معمای و شهر سبز پایدار، (با همکاری الهه زندهدل و لیلا زمانی).
پاییز ۱۳۹۴: «قابلیتهای به کار رفته در کتیبههای ثلث طوماری محمدحسین شهید مشهدی در صحن عتیق حرم امام رضا (ع)»، در همایش ملی نقش خراسان در شکوفایی هنر اسلامی، موسسه آموزش عالی فردوس، (با همکاری سمیرا داننده.
تابستان ۱۳۹۶: «کتیبه‌نگاری در آستان قدس رضوی»، در: همایش و کارگاه هنری نقش بهشت، مشهد، آستان قدس رضوی
۱۳۹۱: «قرآننگاری در دربار امپراتوران گورکانی هند»، در: همایش تجلی قرآن در هنر و معماری، مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی
۱۳۹۱: «نقد روش تحقیق فرانسوا دروش بر نُسخ قرآنی قرون اولیه اسلامی در کتاب سبک عباسی»، در: همایش پژوهش در هنرهای اسلامی، مشهد، آستان قدس رضوی، (چاپ شده در کتاب مقالات همایش، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۹۲).
«کتیبه‌های شیعی در مسجدگوهرشاد مشهد»، در: همایش هنر شیعی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی
۱۳۹۰: «سیر تاریخی خوشنویسی در آستان قدس رضوی»، در: همایش بینالمللی میرزااحمد نیریزی، نیریز
۱۳۸۸: «تأملی بر خط مثنی»، در: دومین گردهمایی گنجینه‌های از یاد رفته هنر ایران، فرهنگستان هنر
خرداد۱۳۸۷: «نگاهی به چگونگی نستعلیق آغازین»، در: همایش هنری مکتب تبریز، دانشگاه هنر اسلامی تبریز،
آذر ۱۳۸۷: «نقش کاتب در سطربندی و صفحهآرایی مصحفهای شیراز» در: گردهمایی مکتب شیراز، فرهنگستان هنر،.
۱۳۸۷: «نگاهی به جوککاری و معرفی یک هنرمند شیرازی»، در: همایش پژوهشی هنرهای صناعی، دانشگاه شیراز