محمد بحیری
نگارش اسم جلاله با عناصر نمادین و تصویری در کتب مرجع و تاریخی
چکیده
هنر خوش نویسی عربی یکی از شاخه های ارزشمند هنر اسلامی است که در میان کلیه شاخه های هنری از جایگاهی والا و بلند مرتبه ای برخوردار است و حتی در مقدمه همه هنرهای دنیاست. این هنر به مثابه سر برای بدن هنر است. این هنر در دامان دین رشد یافته و دوران طولانی را پشت سر گذاشته است و در کنار رساله محمدی و در مرکز اولیه اسلام یعنی – مسجد – تعالی یافته و در شرق و غرب و شمال و جنوب جهان گسترش یافته است و در هر مکانی که حضرت محمد (ص) دعوت خود را اعلام کرده، این هنر نیز خود را عرضه داشته است. واضعان این هنر در جرگه نخستین خوش نویسان، قواعد این هنر را پایه گذاری کردند و حروف آن را در کنار جنبه های زیبایی شناسی و متعالی آن متناسب با دین وضع کرده اند، آنها ابتدا تکه پارچه ای زیبا را درخور نام پروردگار عالم و دین مبارک اسلام مزیّن می نمودند همانند زنبورهایی که خداوند طریقه ساختن خانه هایشان را به آنها الهام می نمود، لذا سزاوار نیست نوشته ای زیبا مزیّن به نامی زیبا نباشد و در آن نقص و کمبودی وجود داشته باشد.
چراکه لفظ جلاله (الله) جامع کلیه اسامی زیباست و بر خلاف دیگر اسماء حسنا، دیگران دارای چنین نام هایی نیستند. (الله) نام ذات الهی است. یک هنرمند مسلمان در هنگام نوشتن نام خداوند متعال، ویژگی های زبانی و جایگاه رفیع و مقدّس این لفظ را منعکس می کند و تلاش می کند این مفاهیم را در رسم الخط کلیه حروف لفظ جلاله منعکس و عرضه نماید: ﴿ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ﴾ [ الشورى / 11]. این امر ابتدا با انتخاب شکل هر حرف آغاز می شود سپس با وضع استانداردهای زیبایی شناسی حروفی که متضمن اسم جلاله پروردگار است، انجام می گیرد، این استانداردهای زیبایی شناسی بر ذات پنهان و متناهی لفظ جلاله دلالت می کند: ﴿ لاَ تُدْرِکُهُ الأَبْصَارُ ﴾ [انعام /۱۰۳] چراکه ذات خداوند یکتاست و سزاوار نیست حروف لفظ جلاله در نوشتار نام دیگری نیز استفاده شود حتی اگر حروف آن به غیر از حرف “الف” مشابه بوده باشد، حرف “الف” حرف اول از نام است، همان حرفی که کلمات زبان عربی از آن متصدر می شود” و این حرف بر وحدانیت الله (احد) دلالت می کند. تستری (متوفی سال ۸۹۶هـ) در این باره گفته است: ” حرف “الف” اولین حرف و بزرگترین حرف در حروف است و “الف” به لفظ الله اشاره دارد” و اهل هنر طول حروف “لام” ها را با چهار نقطه تعیین و مشخص نموده اند همانطور که حرف “هاء” را جدا کرده اند، این حرف هیچ مانند و نظیری از لحاظ رسم الخط و وزن در میان کلمات خط ثلث و انواع آن ندارد، به همین دلیل نام الله کامل است و تفاوت آشکاری با سایر اسامی دارد.
حجم لفظ جلاله از لحاظ خطی و نسبت کوچک شده است و این کاهش از قدر و عظمت صاحب این لفظ نمی کاهد چراکه او بلندمرتبه و عظیم است، این امر به منظور رعایت جنبه زیبایی شناسی در صورت عدم کوچک کردن حروفی است که نام اعظم (الله) را تشکیل می دهند و همچنین برای رعایت نسبت فاضله (نسبت برتری) است که خوش نویسان برجسته خط عربی به آن پایبند می باشند. در کتاب اخوان الصفا آمده است: ” استوار ترین مصنوعات بشر و استوارترین ترکیب ها و بهترین نوشته ها آن است که ترکیب ساختاری و اجزای آن بر مبنای نسبت برتر و برترین باشد” و با توجه به این مقادیر یا نسبت ها امکان ندارد به منظور تشخیص و تفکیک اسم جلاله نسبت برتر را افزایش دهیم همچنین سزاوار نیست اسم جلاله را همطراز و هم کُفو با سایر اسامی بدانیم بنابراین باید نسبت فاضله (برتری) را حذف کنیم. لذا اعتقاد ما بر این است که هنرمندان برجسته حوزه خوش نویسی به این قاعده فکر کرده اند و در اثنای پایه گذاری آن، قاعده مزبور را تحکیم بخشیده اند.
و شکی نیست که شکل لفظ جلاله با دو حرف “لام” طولانی و “هاء” زیباتر خواهد شد لفظی که همه صفات پروردگار به آن متصف می باشد: ﴿ وَلِلهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى فَادْعُوهُ بِهَا﴾ [اعراف / ۱۸۰]، همچنین شکی نیست که رسم الخط نام جلاله خداوند با حجم کوچک خود بر صفت لازم و پنهان دلالت دارد، اگر به ذات الهی توجه کنیم، ذات الهی در خلال برخی از صفات خود مانند کلام متجلی می گردد بنابراین هر کسی که بخواهد می تواند کلام او را بشنود مانند حضرت موسی علیه السلام اما او می خواست ذات الهی را مشاهده کند پس خداوند نیز به او پاسخ داد و گفت که این امر ممکن نیست: ﴿ وَلَمَّا جَاءَ مُوسَى لِمِیقَاتِنَا وَکَلَّمَهُ رَبُّهُ قَالَ رَبِّ أَرِنِی أَنْظُرْ إِلَیْکَ ۚ قَالَ لَنْ تَرَانِی …﴾[اعراف / ۱۴۳]، شاید اولین واضع این اسم و این تصویر از لفظ جلاله را از حدیث نبوی رسول اکرم الهام گرفته باشد، مضمون این حدیث دعایی برای رفع حزن و ناراحتی است: ” خداوندا من بنده تو و فرزند بنده تو و فرزند امّت توام … من از تو می خواهم به حرمت همه نام هایی که خود را با آن خواندی یا در کتابت نازل کردی و به بنده ات آموختی یا در علم غیب خود آن را ویژه خود ساختی ….”
به منظور محقّق ساختن رمز به عنوان صفت پنهان در رسم الخط اسم جلاله خداوند، هنرمندان به نظریه کوچک نمایی مانند رسم الخط فوق تکیه کردند، به طوری که حرف نخست حرف “الف” می باشد اما حرف بعدی حرف “لام” اول است که نسبت به آن کوتاه می باشد و حرف “لام” دوم نیز از حرف “لام” اول کوتاه تر است و حرف “هاء” از بقیه حروف کوتاهتر نوشته می شود بدین صورت که شکل کلی لفظ جلاله شبیه به شکل مثلث می شود. این حرکت تدریجی در طول زمان به کوچک نمایی حروف اشاره می کند گویی که حروف همگی متلاشی و پنهان خواهند شد.
به منظور تعظیم و تکریم این نام، خوش نویسان برجسته این حوزه در زیباترین ترکیب ها این نام را در آخر آیه یا وسط آیه نوشته اند، لذا این امر مغایر با قواعد ترکیب در قرائت می باشد: ﴿ وَکِلمَهُ اللهِ هِیَ الْعُلْیَـا ﴾ [توبه ۴۰/].
دین اسلام و همه ادیان آسمانی به بیان نام خداوند بلند مرتبه و منزّه دانستن آن از هر عیب و نقصی در ظاهر و باطن و لفظ و نوشتار و در کلیه حالت های مادی و معنوی امر کرده اند، لذا این امر، همان چیزیست که در خوش نویسی روی ورقه های پوستی به جز خوش نویسی بزرگان این هنر در طی قرن ها مشاهده می نماییم.
رزومه:
- تاریخ تولد ۰۵/۱۰/۱۹۵۹
- ملیت الجزائری
- پست الکترونیک khattat.behiri@gmail.com
تحصیلات
- دکترای، دانشکده باستان شناسی دانشگاه بوزریعه، دانشکده باستان شناسی
- کارشناسی ارشد رشته هنرهای سنتی اسلامی گرایش خوش نویسی عربی
- تکمیل دوره کارشناسی به مدت دو سال در دانشگاه “معمار سنان”، استانبول ترکیه با دریافت بورسیه تحصیلی
- ۱۹۸۰ : تحصیلات عالی در مدرسه عالی هنرهای زیبا در پایتخت کشور الجزایر در رشته هنر نقاشی رنگ روغن
سوابق تدریس
- ۱۹۸۸ – ۱۹۹۸: استاد در کشور امارات متحده عربی
- استاد در دانشگاه علمی و کاربردی بلکا اردن
- ۲۰۰۱ – ۲۰۱۰ دانشگاه علوم اسلامی جهانی
کارگاه
- برگزاری کارگاه خوش نویسی عربی و زینتی اسلامی
- برگزاری کارگاه طراحی و تهیه ورق (مصقّل و روغنی)، ورق های سنتی
نمایشگاه ها
- شرکت و دریافت جوایز و هدایای بسیاری در مسابقات ملی و بین المللی برگزار شده توسط توسط مرکز پژوهش و مطالعات – IRCICA در استانبول، ترکیه
طرح های اجرایی
- طراحی های بسیاری از کتیبه های خوش نویسی منسوب به پادشاهان و ملکه های اردن
- خوش نویسی کلیه نوشته های دیوارهای مسجد ملک حسین بن طلال