عبدالغفور رزاق بخاری

تاریخ مکتب خطاطی ماوراءالنهر و بعضی معروفترین نمایندگان آن

چکیده

تاریخ هنر خوش نویسی ماوراءالنهر را می توان به دو دوره اصلی زیر تقسیم کرد: دوره اول (قرون دوم تا نهم قمری) از ورود اسلام تا عصر تیموری و دوره دوم (سده نهم تا چهاردهم قمری) از عصر تیموری تا استعمار شوروی.

در دوره اول تاریخ خوش نویسی در آسیای میانه، بر اساس کتابت آثار به زبان های عربی، فارسی و ترکی با استفاده از اشکال و گونه های مختلف خط عربی ساخته شده در مراکز خلافت عربی از قبیل مکه، کوفه، بصره و غیره، مکتب خطاطی ماوراءالنهر به وجود آمده و احمد ابن اشعث سمرقندی (سده سوم قمری)، احمد طبیب شاه ماوراءالنهری (سده پنجم قمری)، علی بناکتی (سده پنجم قمری)، جمشید شاشی (سده ششم قمری) و غیره به عنوان نمایندگان معروف و برجسته این مکتب شهرت یافتند.

در دوره دوم تاریخ خوش نویسی، در مناطق مختلف آسیای میانه چند مکتب خوش نویسی که با ویژگی های خود ممتاز بودند به وجود آمده و کاربرد گونه های جدید خط عربی که توسط نمایندگان اقوام فارسی زبان و ترک زبان ساخته شده (از قبیل شکسته، نستعلیق، اویغوری و غیره) گسترش یافت. به ویژه مکتب خوش نویسی هرات که در سده نهم قمری با حمایت گسترده سلاطین تیموری به وجود آمده و با نمایندگان برجسته خود چون سلطان علی مشهدی (۸۴۱-۹۲۶ ق)، درویش محمد تقی هروی (سده نهم قمری) و عبدالجمیل کاتب (درگذشت ۹۱۱ ق) معروف بود و مکتب خوش نویسی بخارا که در سده دهم قمری با تلاش های خانان سلسله شیبانیان پایه گذاری شده و نمایندگان معروفی چون میرعلی هروی (درگذشت ۹۵۱ ق)، میر عبید بخاری (درگذشت ۱۰۰۹ ق)، میر حسین کُلنکی بخاری (سده دهم قمری)، سید عبدالله بخاری (درگذشت ۱۰۵۷ ق)، حاجی یادگار (درگذشت ۱۰۷۳ ق) و احمد دانش (۱۸۲۷-۱۸۹۷ میلادی) داشت بسیار مشهور شدند. علاوه بر آن در اوایل سده دوازدهم قمری (سده هجدهم میلادی) در قلمرو خان نشین های خیوه و خوقند مکتب های خوش نویسی خوارزم و فرغانه و در سده سیزدهم قمری (سده نوزدهم میلادی) مکتب های خوش نویسی سمرقند و تاشکند شکل گرفته و مونس خوارزمی (۱۷۷۸-۱۸۲۹ میلادی) و کامل خوارزمی (۱۸۲۵-۱۸۹۹) از مکتب خویش نویسی خوارزم، میرزا شریف دبیر (سده نوزدهم میلادی) و محمد امین خواجه میرزاخواجه اوغلی مقیمی (۱۸۵۰-۱۹۰۳ میلادی) از مکتب خویش نویسی فرغانه، آچیلدی مراد میری کته قورغانی (۱۸۳۰-۱۸۹۹ میلادی) و عبدالجبار اورگوتی سمرقندی (۱۸۸۵-۱۹۱۰ میلادی) از مکتب خوش نویسی سمرقند و محمد یونس کاتب (سده نوزدهم میلادی) و محمد شاهمراد کاتب (۱۸۵۰-۱۹۲۲) از مکتب خوش نویسی تاشکند از نامدارترین خوش نویسان این دوره بودند.

کلیدواژه ها: خوش نویسی، خط عربی، نستعلیق، مکتب خطاطی ماوراءالنهر، مکتب خوش نویسی هرات، مکتب خوش نویسی بخارا، مکتب خوش نویسی خوارزم، مکتب خوش نویسی فرغانه، مکتب خوش نویسی سمرقند، مکتب خوش نویسی تاشکند.