برنامه کنفرانس‌های خوشنویسی راه ابریشم

ایـن کنفرانـس سـه روزه کـه از تاریـخ ۲ بهمـن مـاه (۲۱ ژانویـه) تـا ۴ بهمـن مـاه ۱۳۹۹ (۲۳ ژانویـه ۲۰۲۱) برگـزار خواهـد شـد، بـه موضوعـات بنیادیـن هـر خوشنویسـی مـی پـردازد. جایـگاه بیـن فرهنگـی ایـن هـر در میـان کشـورهای راه ابریشـم، نقشـی کـه در ایجـاد وحـدت، برقـراری صلـح و نزدیکـی ملـت هـا ایفـا میکنـد، از جملـه اهـداف مهـم مـورد گفـت و گـو در روز اول کنفرانـس

خواهـد بـود. بررســی وضعیــت خوشنویســی معــاصر و تحصیــل ایــن هــر در کشــورها، معنویــت نهفتــه و رابطــه جوهــری خوشنویســی و موسـیقی در کنـار بررسـی هـای سـاختاری و فرمـی خطـوط ملـل در دوره هـا و نسـخ گوناگـون، در روز دوم کنفرانـس، مخاطبیـن و علاقمنـدان بـه ایـن هـر را بـا ویژگـی هـا، تحـولات و اشـتراکات سـاختاری ایـن هـر در جغرافیـای متفـاوت آشـنا مـی سـازد تـا در روز سـوم و آخـر کنفرانـس بـا ذهنـی آگاه و منتظـر بـه اسـتقبال شــناخت پیشــینه و قدمــت طولانــی ایــن هــر در ایــران پیــش از اســلام، در فــرارود و در ســایر کشــورها برویــم و بــه تبییــن جایــگاه هرهــای تزئینــی همچــون تذهیــب و تشــعییر در کنــار هـر خوشنویسـی بپردازیـم.

پنل اول: ۲ بهمن ۱۳۹۹  (صبح) – افتتاحیه

پنل اول: ۲ بهمن ۱۳۹۹  (صبح) – افتتاحیه

پنل دوم: ۲ بهمن ۱۳۹۹ (عصر) – نقش بین فرهنگی هنر خوشنویسی در میان کشورهای راه ابریشم

پنل دوم: ۲ بهمن ۱۳۹۹ (عصر) – نقش بین فرهنگی هنر خوشنویسی در میان کشورهای راه ابریشم

مهدی صحرا گرد

ز فرارود تا ری: نگاهی به سبک های کوفی شرقی در مسیر جاده ابریشم

چکیده

قلم کوفی شرقی، قلم اصلی کتابت قرآن در سده­های چهارم تا هفتم هجری در شرقی جهان اسلام، منطبق بر ایران فرهنگی است. این قلم که مستقیما از کوفی اولیه گرفته شده سبک­های متنوع بسیار زیادی دارد به طوری که احصاء و طبقه­بندی آنها بسیار دشوار می­نماید. با این حال بر پایه برخی ازنسخه­های رقم­دار به جامانده از سده­های چهارم تا هفتم هجری، برخی از سبک­های شناخته شده این قلم در مناطقی از ایران رواج داشته که عمده آنها در مسیر جاده ابریشم قرار می­گیرد. این نوشتار به منظور معرفی و بیان صفات این سبک­ها­ تنظیم شده و قصد نویسنده نشان دادن تحول و گسترش دامنه این اقلام است. نتیجه تحقیق بر شمار بسیاری از نسخه­های رقم­دار قرآن نشان می­دهد سبک­های کوفی شرقی را از فرارود و خراسان تا قومس و طبرستان و ری و مرکز ایران می­توان پی گرفت و حتی روندی از تحول را در امتداد این مناطق می­توان بازشناخت. حتی شواهدی در دست است که نشان می­دهد برخی از کاتبان این اقلام به مغرب جهان اسلام نیز سفرکرده و مبلغ این شیوه از کتابت در آن مناطق بوده­اند. 

واژگان کلیدی: قرآن، کوفی شرقی، ماوراءالنهر، ری، خراسان، قومس، خوشنویسی

موسی زکی زاده

نقش هنر خوشنویسی در ارتباطات میان فرهنگی کشورهای جاده ابریشم

چکیده:

وقتی هنر خوشنویسی را در جاده ابریشم بررسی کنیم ابتدا به توسعه‌ی صنعت کاغذ که در چین اختراع شد بر می خوریم. بعد در حوزه‌ی فرهنگ مسئله‌ی ترویج دین پدیدار می شود. یکی از ابزار مهم ترویج دین اسلام و غلبه‌ی آن در آسیای مرکزی و جنوب شرقی خوشنویسی بوده است. در حوزه‌ی روابط فرهنگی هنرهای تزئینی، معماری و مجسمه سازی نیز از مهمترین سکوهای فرهنگی هستند که خوشنویسی در آنها سهم مهمی دارد. سرانجام، خوشنویسی در فرهنگ فراملی روز که به وسیله‌ی روابط شبکه‌ای ملت‌ها و تکنولوژی ارتباطات به جهان معرفی شده است نیز نقش فعالی دارد.

کلید واژه‌ها: خوشنویسی، صنعت کاغذ، ترویج دین و فرهنگ، معماری، فرهنگ فراملی

لی جوهیونگ

قش خوشنویسی در ایجاد وحدت ملی و صمیمیت مردم راه ابریشم

چکیده:

بیش از ۳۰۰۰۰ سال قبل از میلاد، خط باستانی که تمدن بشر را از گرافیتی جدا می کرد، وسیله ای مهم برای تبادل اطلاعات از جنوب به شمال و شرق به غرب در امتداد جاده ابریشم و مسیر تجارت جهان های غربی و شرقی بود. چهار تمدن بزرگ آسیایی (سومر، مصری، هندی، هوانگ او) به صورت مجزا، آزادانه فعالیت های هنری را از طریق تجارت انجام داده اند، که ادبیات و فلسفه تاریخی را در بر می گیرد و هیچ محدودیت و مرزی در زمان یا فضا، از گذشته تا حال یا شرق به غرب ندارد. حرف رسانه ای است که با فضای تفکر ارتباط برقرار می کند که می تواند شناخت وجود دنیای ایدئولوژی واقعی نامرئی و با دنیای واقعی را که با چشم دیده می شود، بسازد. بنابراین حروف را می توان به عنوان یک فسیل معنوی دید که شکل اصلی فرهنگ را تسخیر می کند، بنابراین می توانند ارتباطات نزدیک فراتر از زمان و فضای متقابل داشته باشد. اگرچه آوا ها و فرهنگ های حروف بسته به ویژگی های طبیعی منطقه تغییر زیادی می کنند، اما اگر بررسی نمایید، می توانید شباهت های زیادی را در یابید. این به این دلیل است که حروف گاهی ثبت تاریخ را بر عهده می گیرد، اما نقش هایی مانند پیگیری زندگی ذاتی انسان، انباشت فلسفه ها و اکتشاف ارزش های جهانی برای زیبایی شناسی را دنبال کرده اند.

کلید واژگان: هنرهای ادبی، خوشنویسی جاده ابریشم، چهار تمدن بزرگ

صبا جاوید

تاثیر فرهنگ یک کشور بر هنر خوشنویسی و تاثیر متقابل کشورهای جاده ابریشم

چکیده:

هنر هیچ مرزی ندارد، در فرهنگ متقابل ریشه های مشابهی دارد. هنر به طور قابل توجهی بر هنجارها، اعتماد و نگرش مردم تأثیر می گذارد و جامعه ای را بر پایه ی ریشه های هماهنگ، حتی در سرزمین های تاب آور، بنا می نهد. این پدیده منطق پذیرش هنر را به ارمغان می آورد و ارزش هنر مهاجر را در سرزمین های خارجی افزایش می دهد. ظهور تاثیر هنر، تنوع در هنر معاصر را به همراه دارد اگرچه خوشنویسی سنتی اصلاح و تنوع بسیار جزئی را نشان می دهد.

جاده ابریشم منبع بزرگی برای ترکیب و معرفی هنر و فرهنگ کشورهایی است که از آن خلال آنها عبور می کند. از آنجا که بسیاری از کشورها در پایه و اساس دین اسلام مشترک هستند، تاثیرات متقابل هنری، خوشنویسی و فرهنگی را دارار می باشند. اصلاح و تنوع در سبک سنتی خط بسیار مورد تقدیر و پذیرش گرم در مرزهای متقابل است و به همین دلیل استاد خوشنویس یک کشور نیز به عنوان استاد خوشنویس در کشور دیگر مورد احترام است و قواعد او در کشورهای دیگر نیز دنبال می شود.

موضوع بحث ما، متفاوت سازی هنرخوشنویسی در مناطق مختلف کشورم و نیز تأثیر هنر خارجی خوشنویسی در سرزمین ام می باشد. وقتی یک هنرمند تمام آیین ها و حرارت فرهنگ را در یک قالب ترکیب می کند که تمام سنت ها و هنجارها را استوار نگه می دارد، به یک نماینده کامل کشورش تبدیل می شود. در همین راستا، هنگامی که یک هنرمند تلاش می کند تا هنر سنتی کشورهای دیگر را در یک اثر هنری از طریق عناصر خاص با حرکت از سبک بدوی خط به دوره قرون وسطی عثمانی، در یک اثر هنری مدرن به خط کوفی ترکیب کند، تمرکز بحث من را شامل می شود که برای اثر هنری ام با عنوان “Hilye Sharif” می باشد.

کلید واژگان: خط سنتی، خط کوفی، تاب آوری، مهاجر، فرهنگ

محمدحسین احمدی

قش هنر خوشنویسی در ایجاد وحدت و نزدیکی ملت های جاده ابریشم

چکیده:

هنر، زبانی گویا و تاثیرگذار برای ارسال هر پیامی است در بین هنرها، هنر خوشنویسی به دلیل اینکه در عین زیبایی تمام  بدون پیچیدگی و بطور مستقیم و با سادگی و روانی کامل مضامین، متون، اشعار و افکار را به تصویر می کشد نقش بی بدیلی در بروز افکار واندیشه دارد افکار واندیشه ای نیک، که تاثیری ژرف در پیوند های بین ملت ها داشته و دارد.

ظرفیت های هنر خوشنویسی در تعامل بین ملت ها بسیار بالاست یکی از این دلایل  خود هنرمندان خوشنویس است. خوشنویسان برای خوشنویس شدن سالهای بسیار زیادی را باید در وادی فرهنک، هنر، عشق و عرفان سپری کنند، همین امر سبب  میشود که هنرمند در کنار کسب مهارت خوب نوشتن به رشد وکمال نیز برسد و آنان از فرهنگی ترین انسان ها بحساب آیند. نوع دوستی میشود یکی از خصائص بارز هنرمند خوشنویس و اینگونه میشود که خوشنویسان  از صلح دوست ترین آدم های روی کره ی زمین بحساب می آیند. و این اندیشه ی آنان در آثارشان ظهور وبروز پیدا میکند. ما اگر در آثارهنرمندان خوشنویس در گذشته و حال بنگریم چیزی جز عشق ورزی و معرفت و عرفان نمی بینیم. و خودشان هم در هرکجایی که حضور دارند ترویج کننده خوبی ها و زیبایی ها و معرفت و عشق ورزی بوده و هستند. هنرمندان خوشنویس بدون درنظر گرفتن مرزهای سیاسی ونگاه ها و ارتباطات سیاسی کشور ها بایکدیگر چنان ارتباطی بایگدیگر برقرار میکنند که گویا یک ملت اند. ملتی که الگوی خوبی برای همه سیاستمداران و دولتمردان کشورهای جهان بخصوص کشورهای حوزه جاده ابریشم است. و این از برکت هنر مقدس خوشنویسی است. جایگاه این هنر در کشورهای حوزه جاده ابریشم مخصوصا جایگاه فاخر این هنر دربین ملت های این حوزه می توانند می تواند  بیش از پیش در ایجاد وحدت و نزدیکی ملت های جاده ابریشم نقش آفرینی کند.

رهاب بیطار

پنل سوم: ۳ بهمن ۱۳۹۹  (صبح) – وضعیت خوشنویسی معاصر کشورها

پنل سوم: ۳ بهمن ۱۳۹۹  (صبح) – وضعیت خوشنویسی معاصر کشورها

تامیر ساماندبادر پورو

وضعیت کنونی  خوشنویسی و آموزش آن در مغولستان

چکیده:

برایی صحبت کردن در مورد خط مغولی، باید از خط عمودی سنتی صحبت کرد که به طور خاص برای زبان مغولی در آغاز قرن سیزدهم ایجاد شده است. این الفبا در گذشته گسترده ترین و جهانی ترین الفبای مردم مغول بود تا اینکه در سال ۱۹۴۶ در مغولستان جایگزین الفبای سیریلیک شد و در تمام دوره سوسیالیستی تاریخ مغولستان به کنار رانده شد.

از سال ۲۰۰۰، خوشنویسی در مغولستان پس از ۵۴ سال وقفه شروع به یافتن شکل جدید خود کرده است. با توجه به پایان سوسیالیسم و ورود اصلاحات دموکراتیک در مغولستان، علاقه به خوشنویسی و خط سنتی مغولی به طور مشخص به ویژه اول در میان هنرمندان و به تدریج در میان مخاطبان گسترده تر افزایش یافته است. امروزه در مغولستان حدود ۱۰۰ نفر از خوش نویسان و بسیاری آماتورهای دیگر در این زمینه وجود دارد.

این آغاز جدید برای خوشنویسی مغولی شرایط منحصر به فردی را برای توسعه این هنر به وجود آورد. از یک سو سبک خط مغولی در مغولستان چین که در قرن ۲۰ به استفاده از Bichig مغول ادامه داده بود، کپی برداری شده است. از سوی دیگر، زیبایی شناسی و اشکال مستقل تکامل یافته اند و همچنین قواعد جدیدی از خوشنویسی برقرار شده است. ظهور ژانری کاملاً جدید در تاریخ هنرهای زیبای مغولستان.

با این حال، به دلیل اینکه سنت خوشنویسی در دوره سوسیالیستی عمیقاً تخریب شده است، هنوز آموزش واحدی در این زمینه، شکل ثابتی به خود نگرفته است. بیشتر به ابتکار شخصی معلمان یا خود دانش آموزان زبان مغولی بستگی دارد.

کلیدواژگان: آموزش خوشنویسی مغولی، تولد دوباره خوشنویسیمغولی، خوشنویسی در مغولستان مدرن

بهزاد خاجی متوف

هنر خوشنویسی معاصر ازبکستان

چکیده:

این مقاله به توسعه علم، آموزش، فرهنگ در شهرهای باستانی آسیای مرکزی، مانند: سمرقند، بخارا، خوارزم ، خوجند، تاشکند، تاریخخوشنویسی، عالمانی که در این زمینه کار کردند و در توسعه هنر خوشنویسی سهیم بودند، اختصاص دارد. علاوه بر این، نظراتی در مورد توسعه خوشنویسی در ازبکستان در سال های اخیر، دستاوردها و مشکلات آن بیان شده است. نمونه ها – تصاویری از بناها وآثار معماری با اهمیت تاریخی، دکوراسیون ساختمان ها و ترکیب های مدرن که به عنوان نمونه هایی از خوشنویسی مورد استفاده قرار می گیرند.

کلید واژگان: آسیای مرکزی، ازبکستان، سمرقند، بخارا، خوارزم ، خوجند، تاشکند، خوشنویسی، ترکیب، هنر، آثار معماری

محمد شر علی خان

آموزش خوشنویسی  در پاکستانآتلیه در مقابل آکادمی

چکیده:

خوشنویسی اسلامی که اساساً بیان ادبی و هنری خط عربی بود، همراه با دین اسلام به نقاط مختلف جهان سفر کرد. ریشه در شبه قاره هند از طریق کشورهای عربی و ایران داشته و در منطقه ؛ به خصوص، تحت حمایت پادشاهی و خانواده های مرفه شکوفا شد. در کنار به اوج رسیدن به عنوان خط دربار، برخی از خوش نویسان برای آموزش خط به درباریان در آتلیه ها و کتابخانه های امپراتوری منصوب شدند. هم در حمایت و هم در عمل، خوشنویسی شاهد دوران اوج خود در دودمان مغول بود. در دوره استعمار، حمایت سلطنتی به جز در برخی از حکومت های مستقل محو شد. از آنپس در پاکستان سنت یادگیری خوشنویسی  در آتلیه های خصوصی، مساجد و مدرسه ها ادامه یافت. کاتبان در حوزه چاپ مطبوعات و تابلو نویسان نیز در یادگیری و تمرین خوشنویسی همت گماردند. جالب اینجاست که آکادمی های هنرهای سنتی و صنایع دستی را قفسه بندی می کردند. با این حال، از دهه ۱۹۶۰، خوشنویسی وارد برنامه درسی ملی شدند، و سپس از سال ۲۰۰۰، بخشی از برنامه تحصیلی در آموزش عالی شد. اگرچه طرح گنجاندن خوشنویسی  در دورهای تحصیلی هنر آکادمیک شکست خورد ؛ با این حال آکادمی ها به همراه شوراها و گالری های هنری در کشور در امر برگزاری نمایشگاه ها، سمینارها و کارگاه ها، سرعت بخشید. با این فعالیت ها نه تنها سبک های جدید و خلاقانه ای توسعه یافت بلکه شکل هنری جدیدی به نام خوشنویسی-هنر نیز پدیدار شد. با این حال، انکار آن سخت است که بهترین خط نویسان که در خط سنتی برتری داشتند در ابتدا در محافل خانوادگی و یا آتلیه های گاه به گاه آموزش دیده بودند. این مقاله با هدف ارزیابی رویکردهای رسمی و غیررسمی آموزش خط در پاکستان انجام شده است.

کلید واژگان: آموزش خوشنویسی، آتلیه های خوشنویسی و کارآموزی، خوشنویسی اسلامی در پاکستان

اشرف هیرا

آموزش خوشنویسی  در پاکستانآتلیه در مقابل آکادمی

چکیده:

خوشنویسی اسلامی که اساساً بیان ادبی و هنری خط عربی بود، همراه با دین اسلام به نقاط مختلف جهان سفر کرد. ریشه در شبه قاره هند از طریق کشورهای عربی و ایران داشته و در منطقه ؛ به خصوص، تحت حمایت پادشاهی و خانواده های مرفه شکوفا شد. در کنار به اوج رسیدن به عنوان خط دربار، برخی از خوش نویسان برای آموزش خط به درباریان در آتلیه ها و کتابخانه های امپراتوری منصوب شدند. هم در حمایت و هم در عمل، خوشنویسی شاهد دوران اوج خود در دودمان مغول بود. در دوره استعمار، حمایت سلطنتی به جز در برخی از حکومت های مستقل محو شد. از آنپس در پاکستان سنت یادگیری خوشنویسی  در آتلیه های خصوصی، مساجد و مدرسه ها ادامه یافت. کاتبان در حوزه چاپ مطبوعات و تابلو نویسان نیز در یادگیری و تمرین خوشنویسی همت گماردند. جالب اینجاست که آکادمی های هنرهای سنتی و صنایع دستی را قفسه بندی می کردند. با این حال، از دهه ۱۹۶۰، خوشنویسی وارد برنامه درسی ملی شدند، و سپس از سال ۲۰۰۰، بخشی از برنامه تحصیلی در آموزش عالی شد. اگرچه طرح گنجاندن خوشنویسی  در دورهای تحصیلی هنر آکادمیک شکست خورد ؛ با این حال آکادمی ها به همراه شوراها و گالری های هنری در کشور در امر برگزاری نمایشگاه ها، سمینارها و کارگاه ها، سرعت بخشید. با این فعالیت ها نه تنها سبک های جدید و خلاقانه ای توسعه یافت بلکه شکل هنری جدیدی به نام خوشنویسی-هنر نیز پدیدار شد. با این حال، انکار آن سخت است که بهترین خط نویسان که در خط سنتی برتری داشتند در ابتدا در محافل خانوادگی و یا آتلیه های گاه به گاه آموزش دیده بودند. این مقاله با هدف ارزیابی رویکردهای رسمی و غیررسمی آموزش خط در پاکستان انجام شده است.

کلید واژگان: آموزش خوشنویسی، آتلیه های خوشنویسی و کارآموزی، خوشنویسی اسلامی در پاکستان

محمد مهدی میرزایی

معنویت در هنر خوشنویسی معاصر

چکیده:

سخن و خط دریچه معانی و مفاهیم است برای نشان دادن تفهیم درکها، شناختها، مفاهیم جزئی و ادراکات کلی و عقلی که در مغز انسان وجود دارد ، هیچ راهی بهتر و کاملتر از بیان و قلم نیست. حسن و قبح و خوبی و زشتی معانی به الفاظ و کلمات سرایت کرده بطوری که آدمی از نوشتن و رسم معانی قبیح و زشت ابا دارد.

سروکار نویسندگان و کاتبان با مفاهیم عالیه و ادراکات انسانی است. خط گذرگاهی وسیع برای ورود به عالم معنی است از جهات فلسفه،علم، ادبیات ، شعر ، هنرو فن، عرفان و اخلاق، احکام و شرایع و عقاید. اگر این نعمت مربوط به خط باشد ، خط خوب و زیبا راهی بسوی حض و لذات معنوی آن مفاهیم است. خط واقعاً زبانی در انگشتان و تابشی از درون و نشاندهنده شناخت نفسی و مایه انس و الفت حضور و ارتباط و اتصال از راه دور با معارف بشری است. چه چیزی برای یک خطاط بهتر از اینکه خداوند به قلم که ابزار کار و کتابت اوست، قسم فرموده است. بدین سبب خوشنویسی و خط در عالم اسلامی از سایر فنون جمیله بالاترین مرتبه را دارد.

کلید واژگان: معنویت، خوشنویسی، اخلاق

بهمن پناهی

موزیکالیگرافی (موسیقای خط)، رابطه جوهری هنر خوشنویسی و موسیقی

چکیده:

 در طول قرن ها، دانشمندان، شاعران و خوشنویسان مختلف از خوشنویسی به عنوان “موسیقی برای چشم” ، موسیقی تصویری یاد کرده اند.

این کنفرانس نکات مشترک در درک ، ساختار ، کاربرد و اجرا و جنبه های آموزشی را که بین خوشنویسی و موسیقی وجود دارد بررسی می کند. این یک تحلیل عمیق است که به عبارتی کاملاً مشخص نشان می دهد که چگونه خط و موسیقی در ذهن هنرمند ایجاد ، توسعه و تحقق می یابد. مفهومی که من”موزیکالیگرافی” نامگذاری کرده ام.

کلیدواژگان: موزیکالیگرافی، موسیقی تصویری ، خوشنویسی

پنل چهارم: ۳ بهمن  ۱۳۹۹ (عصر) – تحلیل فرمی و ساختاری هنر خوشنویسی و نسخ خطی

پنل چهارم: ۳ بهمن  ۱۳۹۹ (عصر) – تحلیل فرمی و ساختاری هنر خوشنویسی و نسخ خطی

اگاتا اشمی الکا

آریونبودلد آریگوند اردنخویاگ

هیرال کولاو بهاگات

تحلیل فرمال و ساختاری اثر کاربردی خوشنویسی

چکیده:

هدف اساسی از نوشتن انتقال ایده هاست، اما انسان مدت ها قبل از نوشتن طراح بود و از آنجا بود که در تصاویر، نقاشی ها و ترتیبات، عامل طراحی از ابتدا جای برجسته ای گرفت. (الکساندر نسبیت، تاریخ و تکنیک حروف)

در طول تاریخ کار خوشنویسی منعکس کننده ملاحظات فرمال، ساختاری، فنی و همچنین ویژگی های زیبایی شناختی مردم آن زمان بود. فرم و ساختار شکل فیزیکی، تشکیل دهنده جوهره حروف، نشانه ها، فردی و جمعی هستند. مطالعه کیفیت زیبایی شناختی به ما کمک خواهد کرد تا جنبه رسمی سیستم های مختلف نوشتن و توسعه آن را ارزیابی کنیم. محتوا و شکل مطالب نوشته شده به مثابه روح و بدن هستند. محور این چکیده فرم و ساختار آثار گجراتی است.

گجراتی یکی از زبان های رسمی و محلی هند است. ایالت گجرات در سمت غرب هند قرار دارد. خط گجراتی در طول تاریخ در بخش هایی از راجستان سفلی، مالوا و غرب هند مورد استفاده قرار می گرفت. در اوتر پرادش به خط ماهاجانی یا بانیا معروف است. این خط در حساب نویسی توسط حسابداران سنتی (مونیم) استفاده می شد، بنابراین آن ها خیلی سریع و با حروف متصل بدون بلند کردن قلم می نوشتند. این ممکن است یکی از دلایل ویژگی حروف باشد. خط گجراتی برگرفته از دوناگری قرن دهم است. حروف متعددی هنوز شکلی حروف خط دوناگاری را دارند. از آنجا که از این خط برای نوشتن حساب استفاده می شد، در ابتدا خط پیوسته ای در بالا (شیرورکها) را مانند دوناگری می کشیدند اما در نهایت برای سرعت بخشیدن در نوشتن، خط بالا حذف شد. از این رو تمایز بزرگی پیدا کرد.

اگر چه اشکال حروف گجراتی از خط دوناگاری گرفته شده است، اما در مسیر تکامل، نوشتن این حروف ساده تر به منظور جلوگیری از سوء تفاهم می شود و در این فرایند فرم و ساختاری مخصوص به خود را پیدا می کند. همان طور که در ابتدا خط با قلم تراشیده نوشته می شد، کانا یا حاشیه خط عمودی به طور طبیعی به حاشیه خط منحنی دست یافت. که سبک متمایزی به خوشنویسی و خط گجراتی داد. خط گجراتی که از چپ به راست نوشته می شود و بیشتر حروف از سمت چپ آغاز می شوند با این حال تعدادی از سمت راست آغاز می شوند و سپس بیشتر به سمت راست پیش می رود.

زاویه ۳۵ تا ۴۰ درجه قلم تراشیده برای نوشتن خط گجراتی استفاده می شود که متمایل به سمت راست است. این جهت گیری با حرکت قلم در جهت خاص، به حواشی خط بسیار نازک مسطح منجر می شود. این حالت، تصوری از فرم سه بعدی ایجاد می کند. این حواشی حروف ضخیم و نازک می توانند ترکیب متنوعی به شکل حروف بدهد.

خوشنویسی گجراتی دارای حواشی حروف متمایزی است و فرم های همچون حاشیه عمودی، حاشیه افقی، حاشیه منحنی، دایره، بیضی، حلقه، گره، نقطه و غیره را تشکیل دهد. این خط دارای سیستم  سه جزئی است. بخش بالا برای ماتراس (Matras)، بخش میانی برای صامت یا مصوت است و پایین برای علامت هارسوا(Harswa) است.

یکی دیگر از جنبه های فرمی جالب خط گجراتی فرم متصل است. این حروف مشترک به بسیار فشرده کردن نوشته گجراتی کمک می کنند. ترکیبات زوج همچون فرم حروف مشترک تلفظ را عالی و دقیق می کند و هیچ آموزش دیده ای در تلفظ اشتباه نخواهدکرد. انواع مختلفی از فرم متصل وجود دارد.

کلید واژگان: فرم حروف، خط، حاشیه خط،  گوناگونی، سبک

فوزیه مرام

جواد بختیاری

علی قرطاسی

یاسین سمری

فن الحروفیه

مخلص:

الحروفیه بالنسبه لی هی الوجه الحداثی لفن الخط العربی و تلعب الأن دور همزه وصل بینه و بین الفنون الحدیثه و أستطاع بعض الفنا نین الحروفیین البارعین أن یصلوا إلى أعمال عالمیه من ناحیه إخراج اللوحات بطریقه فنیه تتماشى مع العصر ومن ناحیه أخرى إبراز الرؤیه الفلسفیه و الجمالیه للحرف العربی على مدى قوه شخصیته و تأقلمه مع جمیع الفنون و على کل السطوح التی جاء بها فن المسند و عبر کل الأزمنه  و العصور و أنا أمارس هذا الفن منذ ۱۹۹۹ فلا یمر یوم إلا و أکتشف أن العمر الذی منحنی الله إیاه لن یکفی لاکتشاف السر الجمالی المکنون داخل هذا الحرف العربی .

أنا فی الحقیقه لست خطاطا  بل فنان تشکیلی  , ولکن الخط العربی استلهمنی کثیرا فی أعمالی ؛ انطلقت فی هذه المغامره الشیقه  و الشاقه فی نفس الوقت, کانت بدایه ممارستی للحر وفیه فی أواخر التسعینیات القرن الماضی ,و جل أعمالی تصب فی محور تطور الحرف و الخط العربی , و خاصه منها الخط المغربی والخط الأندلسی و یسمى أیضا ( المغربی المتمشرق  أو المغربی الثلث)  .إن تطور کتابه الحرف العربی عبر الأزمنه کانت مخاض فلسفی , و علمی  و فنی فی نفس الوقت  یحمل أسمى معانی  الرونق و الجمال . کانت کل الکتابات التی اکتشفت من الأنباط إلى یومنا هذا تدل على أن هذا التفاعل بین الحضارات , و احتکاک المجتمعات , والقبائل فیما بینها من تبادلات تجاریه ,و رحلات سیاحیه, و مصاهرات …إلخ  کان عاملاً أساسیاً غیّر من ترکیبه الحرف و رمزیته  فلسفیا ًو علمیاً و فنیاً , تغیرت ملامح الحروف من القساوه إلى اللیونه الموجهه , و أصبحت القواعد التی وضعها العلماء ,و المختصون تضبط حرکیه الحرف ومقاساته أما الإخراج الفنی الجمالی لهذه المفرده التشکیلیه فتختلف من فنان لأخر و من قلم لأخر.

 تطور العالم , و تطورت معه مظاهر الحیاه , و ظهر الإنسان الحدیث إنسان القرن العشرین , مارس هذا الأخیر العمل الفنی برؤیته الجدیده فظهرت المدارس الفنیه الحدیثه . کان لزاماً على الخط العربی مواکبه عصره , فأنتج الفنانون التشکیلیون فن الحروفیه کرؤیه حدیثه للخط العربی.

پنل پنجم: ۴ بهمن ۱۳۹۹ (صبح) – پیشینه خوشنویسی در سطح ملی و بین المللی

پنل پنجم: ۴ بهمن ۱۳۹۹ (صبح) – پیشینه خوشنویسی در سطح ملی و بین المللی

حسین رضوی فرد

درآمدی بر سبک‌شناسی قلم تعلیق

چکیده: 

خط تعلیق اولین خط کاملا ایرانی پس از اسلام محسوب می‌شود. به زعم بعضی پژوهشگران، اولین خط ایرانی پس از اسلام را می­توانیم خط پیرآموز بدانیم اما اثبات این مهم نیازمند پژوهشی گسترده­تر است تا تصدیق جامع محققان حوزه خوشنویسی را دربر داشته باشد. کارکرد تعلیق، ترسل یا نامه، در فرمان‌ها، مراسلات دیوانی، مبایعه‌نامه‌ها و احکام شرعی بوده است و به­ تدریج در کتابت نسخه‌های خطی یا انجامه نسخه‌ها نیز مورد استفاده واقع شده است. خط تعلیق همچون دیگر خطوط در فرایندی زمانی و بستری فرهنگی شکل گرفته است و تشخیص واضع و مخترع آن کاری به غایت سخت بلکه غیر ممکن است در عین حال می توان با توجه به اسناد موجود و بنا به تغییرات حاصل در این اسناد، سیر تطور سبک های خط تعلیق را تبیین نمود. در این نوشتار که با روش اسنادی و مطالعات کتابخانه‌ای سامان یافته است برای تحلیل چگونگی شکل‌گیری سبک‌های خط تعلیق و تمیز انواع آنها، از سه روش جستجوی کلمه تعلیق در متن شعر و ادب فارسی قدیم همچنین جستجوی عنوان و تعاریف خط تعلیق در رساله‌ها و تذکره‌های خوشنویسی و در نهایت تحلیل و بررسی فرمی و ساختاری اسناد خطی موجود بهره برده شده است. در پایان مقاله به پشتوانه تحلیل و تبیین های صورت پذیرفته به سه سبک متفاوت در خط تعلیق دست می یابیم که عبارتند از: سبک تعلیق ساده اولیه،‌ سبک شکسته ­تعلیق اولیه، سبک شکسته تعلیق خواجه­ اختیار و متأخران؛ شناخت تقسیم ­بندی ارئه شده از سبک های خط تعلیق، به هنرمندان و پژوهشگران کمک خواهد کرد تا از ظرفیت­های نامکشوف خط تعلیق در هنر امروز از جمله گرافیک بهره بیشتری برده شود.

کلید واژگان: خوشنویسی، تعلیق، اولین خط ایرانی، سبک، شکسته­ تعلیق

کاملجان رحیم او عبد الغفور رزاق بخاری

تاریخ مکتب خطاطی ماوراءالنهر و بعضی معروفترین نمایندگان آن

چکیده

تاریخ هنر خوش نویسی ماوراءالنهر را می توان به دو دوره اصلی زیر تقسیم کرد: دوره اول (قرون دوم تا نهم قمری) از ورود اسلام تا عصر تیموری و دوره دوم (سده نهم تا چهاردهم قمری) از عصر تیموری تا استعمار شوروی.

در دوره اول تاریخ خوش نویسی در آسیای میانه، بر اساس کتابت آثار به زبان های عربی، فارسی و ترکی با استفاده از اشکال و گونه های مختلف خط عربی ساخته شده در مراکز خلافت عربی از قبیل مکه، کوفه، بصره و غیره، مکتب خطاطی ماوراءالنهر به وجود آمده و احمد ابن اشعث سمرقندی (سده سوم قمری)، احمد طبیب شاه ماوراءالنهری (سده پنجم قمری)، علی بناکتی (سده پنجم قمری)، جمشید شاشی (سده ششم قمری) و غیره به عنوان نمایندگان معروف و برجسته این مکتب شهرت یافتند.

در دوره دوم تاریخ خوش نویسی، در مناطق مختلف آسیای میانه چند مکتب خوش نویسی که با ویژگی های خود ممتاز بودند به وجود آمده و کاربرد گونه های جدید خط عربی که توسط نمایندگان اقوام فارسی زبان و ترک زبان ساخته شده (از قبیل شکسته، نستعلیق، اویغوری و غیره) گسترش یافت. به ویژه مکتب خوش نویسی هرات که در سده نهم قمری با حمایت گسترده سلاطین تیموری به وجود آمده و با نمایندگان برجسته خود چون سلطان علی مشهدی (۸۴۱-۹۲۶ ق)، درویش محمد تقی هروی (سده نهم قمری) و عبدالجمیل کاتب (درگذشت ۹۱۱ ق) معروف بود و مکتب خوش نویسی بخارا که در سده دهم قمری با تلاش های خانان سلسله شیبانیان پایه گذاری شده و نمایندگان معروفی چون میرعلی هروی (درگذشت ۹۵۱ ق)، میر عبید بخاری (درگذشت ۱۰۰۹ ق)، میر حسین کُلنکی بخاری (سده دهم قمری)، سید عبدالله بخاری (درگذشت ۱۰۵۷ ق)، حاجی یادگار (درگذشت ۱۰۷۳ ق) و احمد دانش (۱۸۲۷-۱۸۹۷ میلادی) داشت بسیار مشهور شدند. علاوه بر آن در اوایل سده دوازدهم قمری (سده هجدهم میلادی) در قلمرو خان نشین های خیوه و خوقند مکتب های خوش نویسی خوارزم و فرغانه و در سده سیزدهم قمری (سده نوزدهم میلادی) مکتب های خوش نویسی سمرقند و تاشکند شکل گرفته و مونس خوارزمی (۱۷۷۸-۱۸۲۹ میلادی) و کامل خوارزمی (۱۸۲۵-۱۸۹۹) از مکتب خویش نویسی خوارزم، میرزا شریف دبیر (سده نوزدهم میلادی) و محمد امین خواجه میرزاخواجه اوغلی مقیمی (۱۸۵۰-۱۹۰۳ میلادی) از مکتب خویش نویسی فرغانه، آچیلدی مراد میری کته قورغانی (۱۸۳۰-۱۸۹۹ میلادی) و عبدالجبار اورگوتی سمرقندی (۱۸۸۵-۱۹۱۰ میلادی) از مکتب خوش نویسی سمرقند و محمد یونس کاتب (سده نوزدهم میلادی) و محمد شاهمراد کاتب (۱۸۵۰-۱۹۲۲) از مکتب خوش نویسی تاشکند از نامدارترین خوش نویسان این دوره بودند.

کلیدواژه ها: خوش نویسی، خط عربی، نستعلیق، مکتب خطاطی ماوراءالنهر، مکتب خوش نویسی هرات، مکتب خوش نویسی بخارا، مکتب خوش نویسی خوارزم، مکتب خوش نویسی فرغانه، مکتب خوش نویسی سمرقند، مکتب خوش نویسی تاشکند.

انور خان

تاریخچه خوشنویسی و تحولات آن در گذر زمان

چکیده:

خوشنویسی هنر مسلمانان است. و واقعیت این است که این هنر مربوط به قرآن است. قرآن آخرین کتابی است که خداوند متعال آن را آشکار کرده است. قرآن محور زندگی فردی و جمعی مسلمانان است. هر مسلمانی این کتاب را دوست دارد و روزانه آن را می خواند. قرائت او هنر صوت و تجوید را آفرید، نوشته اش هنر خوشنویسی تجوید را خلق کرد. از روز اول جامعه مسلمانان از این هنر نجیب پاسداری می کنند. از پادشاهان و امپراطوران گرفته تا مردم، به همان اندازه در احترام و تکریم آن نقش داشته اند. نام صوفیان و معماران، حداد، زرکوب و غیره در خطوط عمومی یافت می شود. در واقع در جامعه مسلمانان رواج داشت. یک شاعر به خوبی این را بیان کرده است.

تا زمانی که مسلمانان شکوفا شدند، این دنیای تقدیر ادامه داشت. اما از زمانی که حضور خارجی ها در جهان اسلام و فرهنگ های غربی، قلب ها و ذهن مسلمانان را لمس کرده است، افول این هنر آغاز شده است. هنر خوشنویسی تنها برای چاپ واقعی و چاپ ابزاری مورد اهمیت قرار گرفت. تقاضا برای این تخصص به طور قابل توجهی در نتیجه رسوایی های اخیر شرکت های بزرگ رشد کرده است. شاهکارهای هنری به تدریج  در حال بازنگری می باشند. هنر خوشنویسی تحت الشعاع قرار گرفت. آموزش هنر اولیه در مدارس منسوخ شد.

مهدی صحرا گرد

از فرارود تا ری: نگاهی به سبک های کوفی شرقی در مسیر جاده ابریشم

چکیده

قلم کوفی شرقی، قلم اصلی کتابت قرآن در سده­های چهارم تا هفتم هجری در شرقی جهان اسلام، منطبق بر ایران فرهنگی است. این قلم که مستقیما از کوفی اولیه گرفته شده سبک­های متنوع بسیار زیادی دارد به طوری که احصاء و طبقه­بندی آنها بسیار دشوار می­نماید. با این حال بر پایه برخی ازنسخه­های رقم­دار به جامانده از سده­های چهارم تا هفتم هجری، برخی از سبک­های شناخته شده این قلم در مناطقی از ایران رواج داشته که عمده آنها در مسیر جاده ابریشم قرار می­گیرد. این نوشتار به منظور معرفی و بیان صفات این سبک­ها­ تنظیم شده و قصد نویسنده نشان دادن تحول و گسترش دامنه این اقلام است. نتیجه تحقیق بر شمار بسیاری از نسخه­های رقم­دار قرآن نشان می­دهد سبک­های کوفی شرقی را از فرارود و خراسان تا قومس و طبرستان و ری و مرکز ایران می­توان پی گرفت و حتی روندی از تحول را در امتداد این مناطق می­توان بازشناخت. حتی شواهدی در دست است که نشان می­دهد برخی از کاتبان این اقلام به مغرب جهان اسلام نیز سفرکرده و مبلغ این شیوه از کتابت در آن مناطق بوده­اند. 

واژگان کلیدی: قرآن، کوفی شرقی، ماوراءالنهر، ری، خراسان، قومس، خوشنویسی

علیرضا هاشمی نژاد

از اقلام مستدیرتا اقلام ستّه

چکیده:

اصطلاح «مستدیر» به معنای گردنده، گرد، دایره‌ای، مدورحکایت از حضور دور و ساختار مبتنی بر انحنا در شیوه‌های نخستین نوشتن خط عربی است. در کاربردی عام‌تر و نه چندان صحیح، به انواع شیوه‌های نوشتن خط عربی، به جز خط کوفی، که تا قرن سوم برای نوشتن قرآن از آنها استفاده نمی‌شد، اقلام(خطوط) مستدیر گفته‌اند؛ این خطوط یا اقلام که پیشتر از همه آنها به عنوان «نسخی» یاد می‌شده است، به عنوان «خط المنسوب» نیز شناخته می‌شوند. آغاز تحول عمده در این خطوط به اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم قمری باز می‌گردد، که تمایل به نوعی استاندارد سازی و وضع قوانین در انواع علوم دینی مانند حدیث و تفسیر، در قرائت و ساختارخط برای قرآن وجود داشت. برخی از صاحب نظران معتقدند این میل و در نتیجه تحول احتمالا متأثر از عقاید کلامی خلیفه سنی و نتیجه پیروزی یک دیدگاه کلامی است. اما این تحول به نظر می‌رسد بر پایه ایجاد ساختار هندسی رخ می‌دهد، که احتمالاً پیش از تصمیم خلیفه در دیدگاه‌های فلاسفه، از جمله در رسائل اخوان‌الصفا و آثار دیگر در ارتباط نقش هندسه، نسبت و تناسب در ارتباط با زیبایی و حتی تهذیب نفس تبیین شده بود. مسلمانان شأن هندسه را واسطه جهان معقول و محسوس توصیف کردند. اما ابزار تحقق این هندسه وتناسب در خط قلم بود. و به همین اعتبار «نوع و جنس قلم به کار رفته، طریقه تراشیدن قلم، نحوه در دست گرفتن قلم، برکاغذ نهادن آن و یا حرکت قلم بر کاغذ » را نیز از عوامل پیدایش اقلام مستدیر دانسته اند. از جملۀ عوامل دیگر این تحول باید به رقابت دو مرکز کوفه و بغداد، جایگاه اجتماعی، فرهنگی و سیاسی کاتب  در اجتماع، دستگاه خلیفه و همچنین منطقه فارس و ایجاد دو گروه کاتبان با عالمان نیز اشاره کرد. فارس مرکز کاتبان بود. در شیراز کاتب بالاتر از عالم بود.

بهرام برومند امین

میراث خوشنویسی ایران پیش از اسلام

چکیده:

دانش و هنر خوشنویسی پیش از ورود اسلام، در ایران شناخته شده بوده و قواعد زیبانگاری حروف و کلمات در کتیبه ها و متون بجا مانده است. بر اساس منابع موجود ،اطلاع داریم که، با شکل گیری وتحول تدریجی خطوط رایج در دوران ساسانی، گامهایی نیز درزمینه بکارگیری قواعد خوانایی و زیبا نگاری حروف برداشته شده است. متون نگارش شده و باقی مانده از دوره ساسانی ،در حقیقت فنون وهنرهای ترکیبی ای محسوب می شوندکه بابهره گیری ازهنرخوشنویسی بوجود آمده اند و نمایانگر سطح دانش خوشنویسی آن دوران هستند. شناخت پیشینیان از فن زیبانگاری حروف، تاثیر پذیری و تاثیر گذاری آن در تعامل با تمدنهای همجوار و انتقال این دانش، به تمدن اسلامی موضوع این سخنرانی قرار گرفته است. دربخش نخست این گفتار با بررسی مستندات تصویری موجود،جایگاه هنر خوشنویسی، در کتیبه های خط فارسی میانه ،دستنویس های پهلوی و نحوه استفاده از هنر خوشنویسی در نگارش سایر خطوط رایج دوره ساسانی (۲۲۴-۶۵۱ م) نشان داده می شود. در بخش دوم، اشاراتی به ویژگیهای خوشنویسانه برخی از دستنویس های اوستا و قطعات مانوی که ریشه در فرهنگ و هنر دوره ساسانی دارند، خواهد شد.

پنل ششم: ۴ بهمن ۱۳۹۹  (عصر) – جایگاه خوشنویسی در میان سایر هنرها (موسیقی، هنرهای تزئینی، …)

پنل ششم: ۴ بهمن ۱۳۹۹  (عصر) – جایگاه خوشنویسی در میان سایر هنرها (موسیقی، هنرهای تزئینی، …)

شکیلا عالمی

تاثیر تذهیب دوره تیموری بر تذهیب معاصر

چکیده:

اگر حمایتهای شاهان دوره تیموری از هنرمندان مذهب نبود ،شاید امروزه ما با هنری به این شکل و شمایل وبا این رنگ بندی که ریشه در فرهنگ و اعتقادات شرقیان داشته باشد را نداشتیم. کتابهایی که از دوره تیموری به جای مانده در رشته های کاغذ سازی، خوشنویسی، تذهیب، صحافی، رنگ سازی و نقاشی همواره الگوی ارزشمندی بین هنرمندان این رشته ها است که درخشانترین آنها شاهنامه بای سنقرمیرزا میباشد. استفاده از اشکال و نباتات ، گلها و مناظر طبیعی وگاهی اشکال پرندگان که در این کتاب رسم شده و استفاده از رنگ لاجورد و طلا که نماد یک تذهیب اصیل است را میتوان بخوبی در این کتاب دید و سرمشق خود قرار داد.

در دوره معاصر با دو دسته یا در واقع دونوع تذهیب روبرو هستیم. اول تذهیب هایی که هنرمندان آن پایبند به اصول سنتی این هنر هستند، گرچه از نظر فرم و شکل و حتی استفاده متنوعتر از رنگها در آثارشان، اما ساختار شکنی صورت نگرفته است و المان ها و نقوش نباتات و پرندگان بدون تغییر مانده است. اما عده ای نیز نگاه متفاوت دارند و در واقع همان تحول و دگرگونی که برای هنر مینیاتور توسط استا فرشچیان اتفاق افتاد  را میتوانیم در مورد هنر تذهیب هم متصور شویم. که امید بخش آینده ای نو و روشن در هنر تذهیب است.

کلید واژگان: تذهیب، دوره تیموری، مینیاتور

ریم قبطان

محمد بحیری

علی مشهدی رفیع

گونه‌شناسی کرونولوژیک خط تعلیق

چکیده

توصیفاتی که در منابع مکتوب درباره خط تعلیق و سیر تحول آن از ابتدای شکل‌گیری در قرون میانه دوره اسلامی تا زمان افول آن در دوره قاجاریه ذکر شده است، به حدی پراکنده و آمیخته به اطلاعات متناقض است که مطالعه این خط را چه از منظر اسلوب و ویژگی‌های ساختاری و چه از لحاظ تاریخ تطور آن با دشواری‌های بسیاری روبرو می‌کند. این تناقضات به حدی است که در منابع مکتوب بیش از چهار واضع و ابداع کننده برای آن ذکر شده است و گاهی پراکندگی اطلاعات درباره این خط به حدی است که در یک تذکره از دو واضع مختلف به عنوان ابداع کننده این خط یاد شده است.

بخش قابل توجهی از اطلاعات موجود درباره اسلوب، شیوه‌های تحریر و نحوه خواندن خط تعلیق، حاصل تلاش محققان حوزه سندشناسی فارسی برای خواندن و کدگشایی شکسته نویسی‌ها و کلمات و عبارات تو در توی متون نوشته شده به این خط است. در حقیقت بخش قابل توجهی از‌دست‌نوشته‌های به جای مانده به خط تعلیق را اسناد فارسی قرون میانه اسلامی تشکیل می‌دهند که با بررسی و مقایسه آنها با نمونه‌های انگشت شمار کتابت و تحریر و صورت‌های خوشنویسانه این خط می‌توان گونه‌های متفاوتی از خط تعلیق را با توجه به ادوار تاریخی تشخیص داد.

تلاش نگارنده در این مقاله بر آن است تا توصیفات ذکر شده در منابع مکتوب درباره خط تعلیق را با برخی از نمونه‌های به جای مانده از این خط تطبیق داده و طرحی مقدماتی برای گونه شناسی خط تعلیق با توجه به تاریخ تطور آن ارائه دهد.

کلیدواژه‌ها: گونه شناسی، خطوط اسلامی، تعلیق، اسناد تاریخی فارسی.

برنامه کنفرانس‌های بین‌المملی رقص‌قلم

  1. دوم بهمن ۱۳۹۹

    ۷:۳۰ – افتتاحیه
    ۱۳:۳۰ – نقش بین فرهنگی هنر خوشنویسی در میان کشورهای راه ابریشم

  2. سوم بهمن ۱۳۹۹

    ۶:۳۰ – وضعیت خوشنویسی معاصر کشورها
    ۱۰:۳۰ – تحلیل فرمی و ساختاری هنر خوشنویسی و نسخ خطی

  3. چهارم بهمن ۱۳۹۹

    ۶:۳۰ – پیشینه خوشنویسی در سطح ملی و بین‌المللی
    ۱۰:۳۰ – جایگاه خوشنویسی در میان سایر هنرها (موسیقی، هنرهای تزئینی، … )

برنامه زمانبندی نمایشگاه بین‌المللی خوشنویسی رقص قلم

  • شب اول (۱ بهمن ۱۳۹۹) ← 🇦🇿 آذربایجان، 🇫🇷 فرانسه، 🇰🇿 قزاقستان، 🇪🇸 اسپانیا، 🇹🇯 تاجیکستان، 🇺🇿 ازبکستان، 🇵🇱 لهستان، 🇮🇷 ایران
  • شب دوم (۲ بهمن ۱۳۹۹) ← 🇰🇷 کره جنوبی، 🇯🇵 ژاپن، 🇨🇳 چین، 🇮🇳 هند، 🇸🇬 سنگاپور، 🇲🇳 مغولستان
  • شب سوم (۳ بهمن ۱۳۹۹) ← 🇸🇾 سوریه، 🇦🇪 امارات، 🇹🇷 ترکیه، 🇷🇺 روسیه، 🇴🇲 عمان، 🇰🇼 کویت، 🇱🇧لبنان
  • شب چهارم (۴ بهمن ۱۳۹۹) ← 🇯🇴 اردن، 🇲🇦 مراکش، 🇩🇿 الجزایر، 🇪🇬 مصر، 🇹🇳 تونس
  • شب پنجم (۵ بهمن ۱۳۹۹) ← 🇵🇰 پاکستان، 🇦🇫 افغانستان، 🇮🇶 عراق
  • شب ششم (۶ بهمن ۱۳۹۹) ← 🇷🇸 صربستان، 🇧🇦 بوسنی و هرزگوین، 🇮🇷 شب شهر مشهد
دکمه بازگشت به بالا